Immersief of niet?

Een bijzondere beleving met bijvoorbeeld AR en VR draagt tegenwoordig al gauw het stempel immersive. Maar is het dat ook daadwerkelijk? Vijf experts gaan in op de kernfactoren van het fenomeen en geven hun visie op waar het heen gaat met deze experiences.

Tien jaar geleden gingen de wenkbrauwen doorgaans nog omhoog bij het horen van de term. Anno 2025 zijn exposities, installaties en events die als immersive experiences worden gepresenteerd al behoorlijk ingeburgerd. Hebben we hier een trend misschien? Want als ook McDonald’s liefhebbers van zijn burgers en frietjes gaat trakteren op een onvergetelijke ‘WcDonald’s Immersive Dining Experience’ dan ligt een modewoord wel op de loer.

Volgens online vraagbaak Wikipedia is immersie de perceptie van fysiek aanwezig zijn in een niet-fysieke wereld. De ervaring ontstaat door de gebruiker van virtuele werkelijkheidstechnologie te omgeven met beelden, geluid en andere stimuli die een complete omgeving simuleren, aldus de betekenis die de vrije encyclopedie eraan hangt.

Daarmee zou je alle kanten op kunnen, tuurlijk, maar geeft het ook echt de kern weer van wat een immersive experience daadwerkelijk een immersieve ervaring maakt? We gaan te rade bij vijf experts, allen creatieve ondernemers uit verschillende disciplines die zich beroepsmatig bezighouden met immersie.

Alomvattend

“Als ik er één woord op moet plakken, dan zeg ik: alomvattend. Dat is voor mij de betekenis van immersive”, zegt Merel van Helsdingen. Zij is oprichter en directeur van Nxt Museum in Amsterdam-Noord. Het museum, dat dit jaar zijn eerste lustrum viert, brengt innovatieve tentoonstellingen op het snijvlak van kunst en technologie. Het publiek stapt in de black box, een voormalige televisiestudio, binnen in veranderende landschappen van licht, geluid, beweging en evoluerende digitale vormen. “De term wordt nu heel erg geplakt op technologie maar immersive is veel breder dan dat. Opgaan in een vertrek waar schilderijen hangen, is ook immersive”, voegt ze eraan toe.

---

MEREL VAN HELSDINGEN is oprichter en directeur van Nxt Museum in Amsterdam dat innovatieve tentoonstellingen op het snijvlak van kunst en technologie presenteert. Na haar studie Media & Cultuur in de richting van film en nieuwe media ging ze aan de slag in Londen bij onder andere marketinggigant BBH in Londen, Apple en diverse creatieve startups. Terug in Nederland wilde ze makers van new media art een permanent platform gaan bieden. Nxt Museum opende in 2020 haar deuren.

'De term wordt nu heel erg geplakt op technologie maar immersive is veel breder dan dat.'

---

Onderdompeling

Een woord dat in deze context vaak valt, is onderdompeling. Opgaan in een vervreemdende wereld zoals Experience Remastered in Rotterdam die heeft gecreëerd. Een 1.500 vierkantemeter grote digitale wereld, gebaseerd op audiovisuele techniek. Tientallen ultramoderne beamers, vijftig speakers, vijftien kilometer aan kabel, 245 miljoen pixels met een 20.000 pixel resolutie en het grootste indoor led-scherm van Europa werden geïnstalleerd om bezoekers een unieke immersive experience te bieden. Oude Hollandse meesters bewerkt door digitale kunstenaars.

Oprichter en creatief directeur Robin Groenveld: “Zeker, Rembrandt, Vermeer en Van Gogh komen voorbij maar je zult geen zonnebloem van de laatste tegenkomen. Wel een digitale bewerking van de kleuren, streepjes en beweging die al in zijn schilderijen zit. Je wordt erin ondergedompeld, wat de vertaling is van immersive. Waar ben ik nou terecht gekomen… dat gevoel.

---

ROBIN GROENVELD is oprichter van Remastered in Rotterdam. Voor hij zich ging toeleggen op deze voor Nederland nieuwe immersive experience was hij actief en bekend in de muziek- en entertainmentwereld. Hij was bandmanager van onder andere de Dolly Dots, had een eigen discotheek en muziekpodia en groeide uit tot producent van bekende muziekevents. Hij organiseerde De Grote Prijs van Nederland, stadionshows voor grote Nederlandse bands en is de founder van evenementen als De Vrienden van Amstel LIVE!.

'We moesten technologie bedenken die er nog niet was.' 

---

Zintuigelijk

Kunstenaar Joris Strijbos, mede-initiator van het audiovisuele Conflux Festival: “Ik vraag me af dat wat veel mensen immersief noemen dat ook echt is. Zelf heb ik het eerder over multi-sensorieel. Ervaringen die iets met je zintuigen doen.”

“Werk wat ik echt immersief vind, is bijvoorbeeld ‘ZEE’ of ‘FEED’ van Kurt Hentschlagel waarbij hij veel rook in een ruimte pompt en met stroboscopisch licht – flitsen - daarin componeert.”

“Dat is zo intens dat het ook niet uitmaakt of je je ogen open of dicht hebt. Dus meerdere zintuigen worden geprikkeld en doen mee. Onderdompelen wordt vaak gebruikt om immersive te duiden. Ik denk dat het ook iets te maken heeft met hoe je fysiek op een plek bent en deze plek fysiek anders gaat ervaren.”

Interactie

“Als mensen écht onderdeel van het verhaal worden, kun je gaan spreken over immersive”, zegt Karin Langeveld van Trapped in Suburbia. Het Amsterdamse bureau bedenkt en ontwerpt projecten op het terrein van Experience en Immersive Design.

 “In het begin van onze studio – we zijn gestart als grafisch ontwerpers – ontstond de behoefte om verhalen te vertellen én om de gebruiker daarin te betrekken. Interactie. Op het boek over keramiek dat we maakten, plakten we een millimeter wit keramiek om thuis af te bakken waarna de tekst tevoorschijn kwam. Waar wij sterk in geloven, is dat jouw boodschap beter overkomt en beklijft als je het publiek, ook fysiek, ergens in betrekt. Helemaal als mensen er echt onderdeel van worden.”

“Een van onze eerste opdrachtgevers, een museum, had een kelder vol replica’s van middeleeuwse martelmachines waar iets mee moest. We hebben de hele ruimte wit geschilderd, met UV-inkt verhalen op de vloer geschilderd die bezoekers met een UV-lampje konden uitlezen. Dat is het begin geweest van onze ruimtelijke ervaringen die we vervolgens zijn gaan creëren.”

“Mensen in een verhaal in een andere wereld laten stappen. We hadden het toen nog helemaal niet over immersive, dat kwam pas veel later. Het besef van ‘Oh, dit is immersive…’, terwijl wij er al lang mee bezig waren.”

---

JORIS STRIJBOS studeerde ArtScience aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag en behaalde zijn master aan het Koninklijk Conservatorium. In zijn werk combineert hij kunstmatige, elektronische en digitale media met modellen en algoritmen gebaseerd op biologische systemen. Zijn werk wordt veelvuldig geëxposeerd in galeries en musea in binnen- en buitenland en op festivals. Hij is medeoprichter van Klankvorm, een platform voor experimentele audiovisuele kunst dat tevens organisator is van het jaarlijkse Conflux Festival in Rotterdam.

'Zelf heb ik het eerder over multi-sensorieel; ervaringen die iets met je zintuigen doen.'

---

Locatie

Danny van Zuijlen, producent van immersieve theatervoorstellingen, zag in 2016 in Londen voor het eerst wat immersive op de planken vertegenwoordigt. Onderdompeling is wat hem betreft een goede beschrijving. “De pretparken van Disney zijn ook immersief, alleen zien mensen dat anders. Locatie is één van de kernfactoren.”

“Je dompelt je onder in een wereld. Je loopt er doorheen en bepaalt zelf wat je meemaakt, ziet, ervaart. Hoe meer je geeft, hoe nieuwsgieriger je bent - trek maar wat laatjes open - hoe meer je terugkrijgt. Maak, voel, ruik, experimenteer, leef je uit. Immersive jezelf binnen die wereld.”

“Er is wel een heel groot verschil tussen locatietheater en een immersive voorstelling. Op een grasveld een voorstelling spelen en dit immersief noemen… Volgens mij blijft dat gewoon een locatievoorstelling op een grasveld. En een opera in een achtertuin is ook locatietheater en niet immersive. Je merkt dat makers het wel spannend vinden om die term erin te gooien. Er komt echter meer bij kijken.”

Poppenkast

In Rotterdam duiken bezoekers van Remastered onder in een zee van vissen. Met een tikje op of aai over de muur veranderen ze – meer dan 100.000 exemplaren – van vorm en gaan ze een andere kant op. Het publiek bepaalt. Het is de opmaat naar een volgende ervaring waarin het publiek wordt meegezogen in een voorstelling vol vreemde en wonderbaarlijke personages uit een schilderij van Jeroen Bosch. Daarna wandelen ze door een immense poppenkast waarin flarden van het werk van de Hollandse meesters tot leven komen.

Wat het mede immersive maakt, is de veelheid aan disciplines die bij de totstandkoming zijn betrokken.

Robin Groenveld: “Mijn basisidee was om een combi te maken van een evenement en een expositie. Van daaruit ben ik gaan bedenken wat de ingrediënten zouden kunnen zijn. Het moest iets worden wat mensen niet eerder hadden gezien.”

“Ik ben over de hele wereld gaan zoeken, van Mexico City tot Singapore en Tokyo. In deze laatste stad zag ik voor het eerst een digital art voorstelling die me kippenvel bezorgde. Zo waanzinnig dat ik er emotioneel van werd. Japanners zijn heel erg ver met beeld, met animaties in hun cultuur.”

“Daar kun je niet zomaar een Hollandse kopie van maken. Maar ik kan er wel een eigen draai aan geven, bedacht ik. Wat als ik nou de belangrijkste beelden uit onze eigen cultuur bijeenbreng met wat muzikaal mondiaal het meest interessant is, dus onze top-deejays en producers? En de werken zelf laat bewerken door digitale artiesten die er echt iets nieuws van maken? Dan ga je mensen echt verbazen. We moesten technologie bedenken die er nog niet was.”

---

DANNY VAN ZUIJLEN is producent van immersieve ervaringen. In 2018 bracht hij met ‘Trading Thomas’ op Forteiland in IJmuiden de eerste grootschalige immersieve ervaring van Nederland tot leven. Met zijn productiemaatschappij Studio Immersief ontwikkelde hij in 2020 ‘Op klompen door de dessa’, een voorstelling over Nederlandse militairen in Nederlands-Indië in de periode 1945–1949. In opdracht van het Zuiderzeemuseum creëerde hij ‘Schokland – Geen weg terug’. Momenteel werkt hij aan ‘Sleepy Hollow’, een immersieve horrorervaring waarin VR en AR worden verweven met live-scènes.

'Hoe meer je geeft, hoe nieuwsgieriger je bent - trek maar wat laatjes open - hoe meer je terugkrijgt.'

---

Gaming

Voor de uitvoering van de creatieve concepten is meestal een bundeling van multidisciplinaire krachten nodig. Nxt Museum zette bij haar opening vijf jaar geleden meteen een andere museumtoon.

“Wat wij doen, is iedere kunstenaar een eigen ruimte geven en zelf laten bepalen op welke manier deze vorm krijgt”, zegt Merel van Helsdingen. “Vaak is dat met geluid, soms met projecties, lichtinstallaties of een wandelende robot. Onze visie is een brug slaan tussen kunst, technologie en geluid. Dat worden installaties die vaak een fysieke, soms ook een emotionele snaar raken. Andere musea deden dit nog niet op deze manier. Mensen hadden iets van ‘Wow!’.”

“Tijdens de pandemie waren er meer en meer kunstenaars zichzelf gaan aanleren hoe ze digitale kunst konden maken en werelden konden bouwen in gaming. Ze maakten hun eigen Avatars.”

“We hadden een expositie waarin je in een videogame kon staan en spelen. Karakters die boven je hoofd hingen en over firewalls heen sprongen. Dat was voor mij de ultimate immersive exhibition. Wat ons als museum redelijk uniek maakt, is dat we jonge makers de kennis en tools bieden om nieuwe immersieve werken te kunnen maken”.

Pionieren

Qua maakproces is het een proces van zoeken en pionieren, is de ervaring van immersief theaterproducent Danny van Zuijlen. Ook eentje van de lange adem.

“Er is geen standaard recept. We gaan in een nieuwe voorstelling AR en VR combineren met live theater. Er komen scènes in het stuk waarin een live acteur praat tegen individuele spoken. Het publiek zet zijn VR-headsets op, ziet de geest en de acteur die live het gesprek aangaat waarop de geest ook weer live reageert. Er wordt niets vooraf opgenomen, alles live. Totaal niet makkelijk, maar ik wil dat element erin hebben.”

Wat je zelf niet in huis hebt, is natuurlijk in te huren. Trapped in Suburbia doet voor haar projecten regelmatig een beroep op specialisten in VR en AR. Karin Langeveld: “Wij zijn zelf geen techneuten, daarom werken we samen met gespecialiseerde partijen. Onze kracht is dan weer dat we de combinatie de fysieke ruimte intrekken. Dan ontstaat wat wij een ‘phygital’ ervaring noemen. Fysiek én digitaal.”

---

KARIN LANGEVELD studeerde grafisch en typografisch ontwerp en behaalde haar masterdiploma Design aan het Sandberg Instituut in Amsterdam. Na enkele jaren als zelfstandig ontwerper te hebben gewerkt, bundelde ze haar krachten met Cuby Gerards en richtten ze Trapped in Suburbia op, multidisciplinair bureau voor Experience Design en Immersive Design. Ze creëren innovatieve ervaringen in opdracht van onder andere musea en staan vanwege hun eigenzinnige stempel bekend als de Harry Potters van design. Hun projecten zijn meermaals bekroond.

'Je hebt het over een combinatie van technologie, creatieve concepten en multidisciplinaire samenwerking.'

---

Investering

Toch hoeft immersief niet altijd gepaard te gaan met de inzet van heel veel nieuwe technieken, benadrukt Joris Strijbos. “We spreken vaak van nieuwe mediakunst. Ik gebruik echter vaak simpele technieken: beweging, licht, elektromotoren. Hedendaagse technologie gaat veel meer over: hoe kun je zintuigen zo beïnvloeden dat de ruimte zich om je heen verplaatst? Dan kom je weer uit bij de zintuigen.”

“Voor een recent project hadden we in een donkere ruimte 64 speakers rondom de mensen geplaatst. Zonder zicht ga je op een heel andere manier naar geluid luisteren.”

Simpel is, zoals gezegd, het maken van immersive experiences zelden. De investering in apparatuur is volgens Robin Groenveld sowieso al mega. Kunstenaars werken maanden en maanden, dag in dan uit, aan hun installaties, ziet Merel van Helsdingen. Hele choreografieën worden het.

Wat het ook niet eenvoudig maakt, voegt Karin Langeveld toe, is dat er vaak meerdere uitvoerenden moeten worden samengebracht. “Je hebt het over een combinatie van technologie, creatieve concepten en multidisciplinaire samenwerking. Je kunt van alles bedenken, maar die expertise moet je wel binnenhalen.”

“Voor het Mauritshuis en in opdracht van Creative Directors Jongsma + Oneill hebben we een tentoonstelling gemaakt over roofkunst, een beladen onderwerp. Het verhaal van onder andere een gestolen Rembrandt werd verteld door een samensmelting van VR en de fysieke ruimte. Bezoekers werden getransporteerd naar de Duitse bunker waar het doek ooit opgeslagen lag. Alle materiaal- en techniekkeuzes komen voort uit het verhaal dat je wilt vertellen.”

 

 

Toekomst

Modewoord of niet, de opmars van immersive gaat gestaag door. Nxt Museum heeft, aldus Merel van Helsdingen, net subsidie gekregen voor een coalitie met de Filmacademie, Academie voor Theater en Dans en het Conservatorium voor de ontwikkeling van immersieve kunst.

“Er komt veel aan, ook samenwerkingen met buitenlandse kunstinstellingen. Je ziet al dat er ruimtes speciaal gebouwd worden om nieuwe mediakunst te presenteren. Er is zoveel talent en er zijn zulke waanzinnige makers. Tien jaar geleden waren het vooral techneuten die aan het pionieren waren, nu zie je veel meer diversiteit. We kunnen steeds meer vrouwelijke nieuwe media-kunstenaars programmeren.”

Ook Remastered kijkt al over de grens. Robin Groenveld: “Immersive gaat wat mij betreft nog veel meer kanten op. Denk aan crossovers met theater en dans. Dat zijn dingen die absoluut gaan komen.”

Karin Langeveld: “We gaan het meer zien, zeker. Ik denk dat het een mooie aanvulling kan zijn op het aanbod in kunst en cultuur en een ander publiek kan trekken.”